ساعت 14 عصر روز چهارشنبه، 24 آذر 1395. سوز پاییزی کم رمقی می آید. از خیابان فلسطین بالا می روم تا برسم به کوچه خواجه نصیر. پشت ساختمان ایرانداک. از نگهبان جوانی که در اتاقک فلزی کوچکی نشسته، نشانی تالار سخن را می پرسم. با تلفن هماهنگ می کند: «مستقیم. درب سبز. آسانسور. طبقه ششم»!

پس از سخنان کوتاه دکتر دوران، سخنرانی دکتر ثقه الاسلامی شروع شد. سخنران ابتدا تعاریف خود از «پژوهش اینترنتی» یا «پژوهش در فضای مجازی» را بیان کرد و خاطر نشان نمود اخلاق پژوهش در فضای مجازی، نقطه تلاقی سه زمینه؛ اخلاق پژوهش، اخلاق حرفه‌ای و اخلاق فضای مجازی است.

 ایشان در ادامه به توسعه تاریخی پژوهش های اینترنتی اشاره کرد و شروع چنین دغدغه ای را همزمان با شیوع فراگیر اینترنت در اواسط دهه 1990 میلادی دانست. اخلاق پژوهش اینترنتی در دوره کودکی اینترنت یا دوران «وب 1.0» هم‌ارز اخلاق پژوهش سنتی است. در این دوران اولین سند توسط انجمن AAAS منتشر شد.

در سالهای آغازین قرن بیست و یک، اینترنت از حالت استاتیک گذشته خود خارج شد و علاوه بر پیشرفت‌های شگرف در ارسال آنلاین صوت و تصویر، وجهی تعاملی به خود گرفت. به علاوه کاربران هم  شروع به خلق محتوا از طریق وبلاگ‌ها کردند. این دوره از نظر تاریخی به وب 2.0 معروف شده است. پیشرفت‌های فنی اینترنت در این دوره الزامات اخلاقی پژوهش را نیز دچار تحول اساسی و پیچیدگی مفهومی کرد.

پژوهش‌هایی دربارة کاربران اینترنتی و رفتارهای آنان در فضای مجازی؛ پژوهش‌ها در اینترنت به عنوان ابزاری مداخله‌گر، پژوهش‌ها درباره کاربران (سوژه‌های) اینترنتی، پژوهش‌های مبتنی بر رسانه های موبایلی، تبدیل به زمینه‌های جدید تحقیقات شدند

سخنران، سپس با بیان تفاوت میان جهان‌های سه‌گانه ی واقعی، مجازی و تکنیکی، خاطرنشان کرد فهم اخلاق پژوهش اینترنتی ذیل درک تعامل میان این سه‌گانه ممکن می شود.

از آنجا که انسان و سوژه های انسانی، محوری ترین مسئله در اخلاق اینترنتی است، سخنران به دو نمونه تاریخی از ملاحظات اخلاق پژوهشی کلاسیک، درباره سوژه های انسانی اشاره کرد: سند نورمبرگ و بیانیه هِلسینکی که زمینه ساز آنها، آزمایش‌های پزشکی نازی‌ها در دوران هیتلر بود. و نیز  گزارش بِلمونت که متأثر از آزمایشات مرتبط با ایدز بر روی دنگین‌پوستان امریکا بود.

دکتر ثقه‌الاسلامی در ادامه با بیان تفاوت بین سوژه انسانی پژوهیدنی و ناسوژه‌ انسانی پژوهیدنی، به ذکر این نکته پرداخت که رویکردهای اخلاقی در پژوهش اینترنتی از «تمرکز بر دریافت رضایت آگاهانه از سوژه‌های پژوهشی» به سمت «ملاحظه آسیب‌های بالقوه بر روی سوژه‌ها» تغییر کرده است.

ایشان در ادامه مسائلی مانند رضایت آگاهانه، صحت داده‌ها ، مالکیت داده‌ها، سرقت داده‌های علمی، حریم خصوصی و محرمانگی، چالش کلان‌داده‌ها، گمنامی و ناشناختگی، جذب مشارکت‌کنندگان را از چالشهای مطرح در پژوهش‌های اینترنتی بر شمردند که باید وضعیت آنها به صورت جداگانه در هر یک از محیطها و ابزارهای اینترنتی مانند وبگاهها‌، شبکه‌های اجتماعی، تجارت الکترونیکی و ... مورد توجه و تأمل قرار گیرد.

سخنران در پایان تأکید نمود تصمیم‌گیری اخلاقی در پژوهش متأثر از چهار عامل است:‌ نظریه‌ها یا اصول اخلاقی،  نظارت اخلاقی (نهادهای بررسی اخلاق پژوهش) ، رهنمودهای اخلاق حرفه‌ای (هنجارهای تخصصی و علمی) و نظارت حقوقی- قانونی.

در ادامه، دکتر آرش موسوی و دکتر بهزاد دوران به بیان برخی از مسائل درباره موضوع جلسه پرداختند. سخنران نیز در سخنان تکمیلی خود، زوایای دیگری از بحث را روشن کرد.

فایل پاورپوینت ارائه دکتر ثقه‌الاسلامی و همچنین صدای سخنران را از لینک‌های زیر بارگیری کنید.

  - فایل پاورپوینت ارائه دکتر ثقه‌الاسلامی
- فایل صوتی سخنرانی اولیه دکتر ثقه‌الاسلامی درباره «اخلاق پژوهش در فضای مجازی»
- فایل صوتی سخنان دکتر آرش موسوی
- فایل صوتی مباحثات سخنرانی و مهمانان