خلاصه : ادعا مي شود كه ايران در زمينه فناوري نانو جزء چند كشور برتر دنيا (آخرين ادعا: هفتم) و كشور اول خاورميانه است، اما تا كنون هيچ راستي آزمايي دقيقي براي اين ادعا ارائه نشده است. .. پژوهشهاي علمي ضابطه مندند و دانش و فناوري و نوآوری با هياهو و تبليغات دولتي و ...  ايجاد نمي شود. از این‌رو انتشار آمارهاي غيرعلمي تنها براي مسرت خاطر عوام خوب است و شوقي در محققان بر نمي انگيزد. از اين رو شایسته است دولتمردان و تريبون داران، سخن گفتن از دانش و پژوهش را به جامعه علمي بسپارند و از آن استفاده‌هاي ديگر نكنند!

مقدمه

در نوشته ي زير به بيان يكي از چالشهاي اصلي جامعه علمي كشور در اين سالها يعني  فناوري نانو  مي پردازم.


"كفش نانو ضد بو!
مام زير بغل نانو!
جواب و زيرپوش نانو!"

اينها نمونه اي تبليغاتي است كه در چند سال اخير در بازارهاي مكاره ي ايراني رايج شده است. به راستي نانو فناوري چيست و نسبت آن با امروز ما كدام است؟

یک نانومتر (nm) یک میلیاردیم متر است. مثلا طول یک جفت دی‌ان‌ای نزدیک به ۲ نانومتر يا طول کوچک‌ترین باکتری سلول‌دار ۲۰۰ نانومتر است. نسبت یک نانومتر به متر مانند نسبت یک تیله به کره زمین است! 
فناوری نانو یا نانوتکنولوژی رشته‌ای از دانش کاربردی و فناوری است که موضوع اصلی آن مهار ذرات یا دستگاه‌های در ابعاد کمتر از یک میکرومتر، معمولاً حدود ۱ تا ۱۰۰ نانومتر است. نانوفناوری یک دانش به شدت میان‌رشته‌ای است و به رشته‌هایی چون مهندسی مواد، پزشکی، داروسازی و طراحی دارو، دامپزشکی، زیست شناسی، فیزیک کاربردی، ابزارهای نیم رسانا، شیمی ابرمولکول و حتی مهندسی مکانیک، مهندسی برق و مهندسی شیمی و ...  مربوط می‌شود. تحلیل گران بر این باورند که فناوری نانو ، زيست فناوري و فناوری اطلاعات سه قلمرو علمی هستند که انقلاب سوم صنعتی را شکل می دهند (منبع: ويكي پديا)

رچه اين فناوري به مدد پيشرفتهاي چشمگير در فناوري و ساخت دستگاههاي پيچيده آزمايشگاهي، از دهه 1980 در دنيا رايج شد اما سابقه ي عمده آن در ايران كمتر از ده سال است.
در ده سال اخير و با پيچيده تر شدن پرونده ي هسته اي ايران، تاكيد دولتمردان ايراني بر توسعه فناوريهاي بومي قرار گرفت. در اين سالها فناوري هسته اي هموراه به عنوان نمادي از پيشرفتهاي علمي، غرور ملي و توانايي "دانشمندان جوان" ايراني قلمداد شد تا از اين طريق اجماعي ملي براي صيانت از دستاوردهاي هسته اي شكل گيرد.
با اوج گرفتن تحريمهاي خارجي عليه ايران بويژه در شش سال اول احمدي نژاد، دولتي ها نيز هر ماه "خبرهاي خوش هسته اي" مي دادند تا نشان دهند كه ايران در زمينه ي فناوري هسته اي تزمر ندارد و مصصم است تا با پيشرفتهاي بيشتر علمي در زمينه فناوري هسته اي، موضع بهتري در مذاكرات داشته باشد.

در ده سال گذشته همزمان با تبليغات دولتي در راهپيماييها و نمازهاي جمعه و ... كه با هدف افزايش غرور ملي براي انسجام در پرونده هسته اي و خلع سلاح كردن مخالفان برنامه هسته اي ايران مطرح مي شد نام دو فناوري ديگر نيز به مرور مطرح گرديد: فناوري سلولهاي بنيادي و فناوري نانو. از اين رو ، فناوري نانو شانه به شانه ي فناوري هسته اي و سلولهاي بنيادي مورد تمجيد و احترام قرار گرفت تا جايي كه براي آن دفتري به نام "ستاد فناوري نانو" در ساختار رياست جمهوري ايجاد شد.

كار اين ستاد هماهنگي ببين محققان داخلي  جهت هم افزايي در پژوهشهاي نانو فناوري و حمايت مادي و معنوي از گسترش آن در دانشگاهها و مراكز پژوهشي بود. با سرازير شدن بخشي از اعتبارات ملي به پژوهش در زمينه ي فناوري نانو، بخش زيادي از محققان، مشتاق فعاليت در اين زمينه شدند. چه بسا برخي تحقيقات علمي كه در گذشته به صورت معمول انجام مي شد و ذكري از "نانو" در عنوان پژوهش نداشت، عنوان "نانو" به خود گرفت تا از كسب اعتبارات علمي يا تشخص علمي "نانو" عقب نمانند!
در ديگر سو، همواره گفته مي شد كه ايران در زمينه فناوري نانو جزء چند كشور برتر دنيا (آخرين ادعا: هفتم) و كشور اول خاورميانه است، اما هيچ راستي آزمايي دقيقي براي اين ادعا ارائه نشده است. استناد ادعاي فوق به تعداد مقاله هاي توليد شده در زمينه ي "نانو"  است كه ممكن است عمده آنها با انديكس كليد واژه "نانو" در عنوان تحقيق محاسبه شده باشند. چيزي كه البته اعتبار علمي زيادي ندارد. اعتبار يك مقاله ي علمي به تعداد ارجاعات آن، كيفيت مجلات، هيات داوران و ... مي شود و هر مقاله اي را به صرف چاپ شدن نمي توان در زمره يك مقاله ي علمي معتبر به حساب آورد.
نكته ي ديگر آن است كه فناوري نانو، يك فناوري سطح بالا (High Tech)  است و انجام آن مستلزم تجهيزات آزمايشگاهي و پژوهشي پيشرفته است. در شرايطي كه دانشگاههاي ايراني در تامين تجهيزات آزمايشگاهي براي دروس پايه و مرسوم خود دچار مشكل هستند، آيا مي توان پذيرفت كه تعداد قابل توجهي از آنها داراي فناوري روز دنيا براي فعاليتهاي پژوهشي در زمينه نانوفناوري باشند؟ آنهم در شرايط سخت تحريم علمي و فناوري ايران در سي سال گذشته و بويژه در ده سال اخير.
 پژوهشهاي علمي ضابطه مندند، با هياهو و تبليغات دولتي و ... دانش و فناوري ايجاد نمي شود. انتشار آمارهاي غير علمي تنها براي مسرت خاطر عوام خوب است و شوقي در محققان بر نمي انگيزد. اين كار حتي مي تواند سبب ايجاد بدبيني و عدم اعتماد در كساني شود كه در بطن كار تحقيقي و پژوهشي قرار دارند.
بايد خاطرنشان كنم كه مطالب بالا هيچگاه به منزله ي نكوهش دستاوردهاي علمي پژوهشگران داخلي نيست اما سخن اين است كه بايد دولتمردان و تريبون داران، سخن گفتن از دانش و پژوهش را به جامعه علمي بسپارند و از آن استفاده هاي ديگر نكنند!
تبليغات گسترده تجاري در حوالي "نانو" شايد مويد خوبي براي تشريح سيماي واقعي اين فناوري در جامعه باشد. يك فناوري عوام زده و تبليغاتي!
كفش نانو ضد بو!
مام زير بغل نانو!
جواب و زيرپوش نانو!